Powiatowe centra pomocy rodzinie prawidłowo wykonywały zadania związane z dofinansowaniem zaopatrzenia w sprzęt rehabilitacyjny, przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze dla osób z niepełnosprawnościami. Niewystarczające środki będące w dyspozycji PCPR powodowały natomiast, że powiaty wprowadzały w życie dodatkowe zasady przyznawania dofinansowania, pomimo braku stosownej podstawy prawnej - poinformowała Najwyższa Izba Kontroli.

Według danych Głównego Urzędu Statystycznego, w 2021 r. około 2,3 mln Polaków pobierających świadczenia emerytalno-rentowe lub zgłoszonych do ubezpieczenia przez płatników składek ZUS, posiadało orzeczenia o niepełnosprawności lub niezdolności do pracy.

W 2022 r. do 380 samorządów powiatowych w Polsce wpłynęło blisko 268 tys. wniosków o dofinansowanie zaopatrzenia w sprzęt rehabilitacyjny, przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze, na łączną kwotę ok. 440 mln zł. Dotyczyły one: sprzętu niezbędnego do zajęć rehabilitacyjnych oraz przyrządów i przedmiotów umożliwiających lub ułatwiających samodzielne funkcjonowanie osoby niepełnosprawnej (np. protezy, kule, wózki inwalidzkie, aparaty słuchowe, różnego rodzaju lupy dla niedowidzących, pieluchomajtki, cewniki). Po rozpatrzeniu złożonych wniosków, wypłacono w skali kraju ok. 250 mln zł na rzecz 165 tys. osób. Dofinansowanie uzyskało zatem niespełna 62% wnioskujących, a jego wielkość stanowiła zaledwie 57% wnioskowanej kwoty ogółem.

Wielkość środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych przeznaczanych na dofinansowanie zaopatrzenia w sprzęt rehabilitacyjny, przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze od lat nie zaspokaja zatem potrzeb osób z niepełnosprawnościami. Stanowi to szczególnie istotny problem dla osób doświadczonych ograniczeniem sprawności organizmu, znajdujących się jednocześnie w trudnej sytuacji materialnej, dla których skorzystanie ze wsparcia finansowego przy zakupie niezbędnych przedmiotów i urządzeń ma szczególne znaczenie.

Kontrolę podjęto z inicjatywy NIK, w ramach priorytetu Sprawne państwo służące obywatelom, obejmując nią osiem PCPR z terenu województwa mazowieckiego (powiaty: grójecki, makowski, nowodworski, przysuski, sochaczewski, sokołowski, wyszkowski, zwoleński). Ponadto zasięgnięto informacji w pozostałych 34 powiatach Mazowsza.

W wyniku kontroli stwierdzono, że wdrożone w powiatach rozwiązania organizacyjne umożliwiały właściwą realizację zadań w zakresie dofinansowania zaopatrzenia w sprzęt rehabilitacyjny, przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze. PCPR pozyskiwały wiedzę o potrzebach osób z niepełnosprawnościami, co umożliwiało hierarchizację zadań dotyczących rehabilitacji społecznej oraz właściwy podział środków przewidzianych na ich realizację. Dzięki aktywnemu monitorowaniu wykorzystania środków Funduszu zapewniono pełne i efektywne ich wykorzystanie. PCPR rzetelnie rozpatrywały składane wnioski, dokonując następnie należnych wypłat dofinansowania. Środki PFRON wykorzystywano zgodnie z prawem oraz gospodarnie, natomiast ze względu na ograniczoną ich ilość, w poszczególnych powiatach ustalano dodatkowe zasady przyznawania dofinansowania, dążąc do objęcia pomocą jak największej liczby osób z niepełnosprawnościami, według jednakowych i transparentnych zasad. Wprowadzanie tych zasad odbywało się jednak pomimo braku stosownej podstawy prawnej w przepisach powszechnie obowiązujących.

Co do zasady, dofinansowania sprzętu dla osób z niepełnosprawnościami udzielano wyłącznie ze środków PFRON. Stan taki odnotowano w siedmiu z ośmiu powiatów, w których kontrolą objęto PCPR, oraz we wszystkich pozostałych 34 powiatach województwa mazowieckiego, w których zasięgnięto informacji w związku z przeprowadzaną kontrolą. Działo się tak pomimo wiedzy organów powiatów o niedoborze środków, a także prawnej możliwości udzielania wsparcia finansowego ze strony samorządu.

PCPR monitorowały stopień wykorzystania środków. Na podstawie analiz zgromadzonych danych występowały do organów powiatu z propozycjami zmian wielkości finansowania poszczególnych zadań z zakresu rehabilitacji społecznej, w tym dofinansowania zaopatrzenia w sprzęt rehabilitacyjny, przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze. W związku z ograniczonymi zasobami finansowymi podejmowano również decyzje o zmianach wielkości maksymalnego dofinansowania (w ramach limitów określonych przepisami), tak aby wsparciem objąć jak największą liczbę wnioskodawców, efektywnie wykorzystując środki PFRON.

NIK przekazał, że w 37 z 42 powiatów województwa mazowieckiego przyjęto szczegółowe zasady przyznawania dofinansowania udzielanego ze środków PFRON. Regulacje te wprowadzane były w różnorodny sposób – zarządzeniem dyrektora PCPR, uchwałą rady lub zarządu powiatu, zarządzeniem starosty lub prezydenta miasta. Uzasadnieniem dla przyjęcia tych zasad była konieczność zracjonalizowania wydatkowania ograniczonych środków na realizację zadań określonych w ustawie o rehabilitacji. Sądy administracyjne i wojewodowie, sprawujący nadzór nad stanowieniem aktów normatywnych przez jednostki samorządu terytorialnego, konsekwentnie kwestionowały jednak legalność tego rodzaju działań, wskazując, że nie znajdują one podstaw w regulacjach ustawowych.

Objęte kontrolą PCPR starały się dotrzeć do jak najszerszego grona osób z niepełnosprawnościami, upowszechniając wiedzę o możliwościach i warunkach, jakie należy spełnić, aby skorzystać ze wsparcia finansowego. W wyniku audytu stron internetowych stwierdzono natomiast, że nie spełniały one wszystkich wymogów określonych w ustawie o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych oraz wynikających z obowiązujących wytycznych w zakresie dostosowania dokumentów cyfrowych i aplikacji do potrzeb osób z niepełnosprawnościami.

Zdaniem NIK, PCPR zapewniały prawidłowe rozpatrywanie wniosków o dofinansowanie zaopatrzenia w sprzęt rehabilitacyjny, przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze. Były one właściwie analizowane i weryfikowane pod względem merytorycznym i formalnym. W szczególności nie odnotowano ani jednego przypadku udzielenia dofinansowania osobie nieuprawnionej lub nieprzyjęcia wniosku o dofinansowanie. Stwierdzone w sześciu PCPR nieprawidłowości dotyczyły najczęściej niedochowania obowiązujących terminów rozpatrzenia wniosku, poinformowania wnioskodawców o występujących we wnioskach uchybieniach lub przekazania dofinansowania na konto świadczeniodawcy realizującego zlecenie. Nie miały one jednak istotnego wpływu na ogólną, pozytywną ocenę działalności tych jednostek w zakresie objętym kontrolą. O właściwej realizacji zadań związanych z rozpatrywaniem wniosków o dofinansowanie może świadczyć również fakt, że w latach 2021-2023 do objętych kontrolą PCPR nie kierowano skarg dotyczących spraw związanych z udzielaniem dofinansowania zaopatrzenia w sprzęt rehabilitacyjny, przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze.

Niezależnie od wniosków pokontrolnych skierowanych do dyrektorów PCPR, Najwyższa Izba Kontroli wskazała jednocześnie, że stosowany powszechnie przez PCPR sposób rozpatrywania wniosków o dofinansowanie może być skutecznie zakwestionowany pod względem prawnym. I to zarówno w zakresie wprowadzania dodatkowych zasad przyznawania dofinansowania, jak i w odniesieniu do powszechnie stosowanej formy rozstrzygnięcia w sprawie dofinansowania, niemającej charakteru decyzji administracyjnej. Z tego względu, w skierowanych do Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej wnioskach de lege ferenda, NIK uznała za zasadne podjęcie działań mających na celu zmianę ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób z niepełnosprawnościami poprzez nadanie radzie powiatu uprawnienia do ustalania zasad przyznawania dofinansowania ze środków PFRON, w ramach limitów dofinansowania, z jednoczesną możliwością wprowadzenia dodatkowych kryteriów uwzględniających skalę i hierarchię potrzeb mieszkańców danego powiatu. Konieczne jest też podjęcie prac legislacyjnych w celu jednoznacznego określenia formy rozstrzygnięcia o sposobie rozpatrzenia wniosku o dofinansowanie ze środków PFRON oraz zaświadczenia o wysokości przyznanego dofinansowania.

Źródło: NIK